دیوان خراج
یکى از نخستین دیوان هاى تشکیل شده در اسلام، که در عین حال یکى از مهم‌ترین آنها نیز به‌شمار مى‌رود، «دیوان خراج» یا «استیفا» نام داشت.
وظیفه این دیوان، سرپرستى بخش بزرگى از امور مالى سرزمین هاى اسلامى بود. در این دیوان فهرستى وجود داشت که اموال و دارایی هاى سرزمین اسلامى در آن نوشته مى‌شد. چگونگى گردآورى خراج از سرزمین ها، حواله کردن آنها به مرکز خلافت، چگونگى تقسیم آن بین مسلمانان و رتبه‌بندى مسلمانان براى تعیین خراج دریافتى، از وظایف دیگر این دیوان بود.
با گسترش سرزمین هاى اسلامى و آشنا شدن مسلمانان با روش هاى اقتصادى دیگر، از جمله انواع روشهاى بهره‌بردارى از زمین، به مرور ایام وظایف دیوان خراج نیز گسترده‌تر و در عین حال، پیچیده‌تر مى‌شد. در دوره‌اى از زمان، محاسبه عایدات عمومى کشور، تنظیم و برآورد هزینه‌ها و نظارت بر خرج آنها، فهرست‌بردارى از اموال افراد سرشناس به ویژه سلاطین و حاکمان، و نیز اعزام افراد به نقاط مختلف کشور براى گردآورى مالیات، از وظایف دیوان خراج به حساب مى‌آمد.
دیوان خراج یا استیفا در نقاط مختلف سرزمین هاى اسلامى، از ایران تا اسپانیا (اندلس)، وجود داشت. در سرزمین هایى که این دیوان به نام دیوان استیفا نامیده مى‌شد، سرپرست آن مستوفى، مستوفى خاصه یا مستوفى‌الممالک نام داشت. در ایران تا سده دوازدهم هجرى یعنى تا هنگام آشنا شدن ایرانیان با مبانى تمدن جدید و تغییر ساختار ادارى کشور به تقلید از غرب، این نهاد وجود داشت و به کار خود ادامه مى‌داد.
منابع
- فرهنگ و تمدن اسلامی، علی اکبر ولایتی، ص ۹۶.